De Novisjok-archipel
BERLIJN/MOSKOU – De Russische oppositieleider Aleksej Navalny is hoofd van de Anti-Corruption Foundation in Moskou. In augustus werd hij vanuit Siberië overgebracht naar Berlijn om behandeld te worden aan een ernstige ziekte. Artsen en de Organisatie voor het Verbod op Chemische Wapens zouden later bevestigen dat die was veroorzaakt door het zenuwgas Novisjok. Navalny, die aan het herstellen is, sprak onlangs met Tichon Dzjadko, hoofdredacteur van Dozhd TV, Ruslands enige resterende onafhankelijke tv-zender.
Wat het Westen zou kunnen doen
Tichon Dzjadko: De Europese Unie heeft onlangs gestemd voor sancties tegen zes Russische burgers en één entiteit in verband met uw vergiftiging in augustus. De getroffenen zijn vertegenwoordigers van de presidentiële entourage, de speciale diensten en de instellingen waar Novisjok zou zijn vervaardigd. Denkt u dat deze sancties toereikend zijn?
Aleksej Navalny: Ik ben vooral geïnteresseerd in wat er in Rusland gebeurt; de reactie van Europa is in dit verband van secundaire zorg. Ik begrijp dat de verontwaardiging in veel landen niet per se met mij te maken heeft. Ze maken zich meer zorgen over het gebruik van een chemisch wapen. Niemand houdt van chemische wapens. Wat ik wil is een onderzoek op Russisch grondgebied – of op zʼn minst de schijn van een onderzoek. Wat nu gebeurt lijkt er opnieuw op te duiden dat niemand in ons land op gerechtigheid kan rekenen.
Wat sancties of zwarte lijsten aangaat, is mijn positie altijd geweest dat als ontwikkelde landen Rusland en zijn burgers en zichzelf willen helpen, ze een dam moeten opwerpen tegen het criminele geld dat Rusland verlaat. Je hebt die negen mensen niet nodig – de mensen die Novisjok hebben uitgevonden of het als een wapen hebben gebruikt – om deze geldstroom te blokkeren; geld dat is gestolen van onze burgers.
De moordenaars en degenen die hen de opdracht hebben gegeven moeten strafrechtelijk worden vervolgd. Maar wat echt nodig is, is het uit Europa schoppen van alle oligarchen – de Oesmanovs, de Abramovitsjen, de Sjoevalovs, de Peskovs en al die andere propagandisten die zichzelf verrijken en geld naar Europa sturen, terwijl de Russen in armoede worden gehouden. Dit zijn de mensen die bestreden moeten worden. Ik weet niet welke maatregelen de Europese landen zullen nemen als reactie op mijn vergiftiging, maar ik zou graag willen dat ze zich richten op het straffen van niet alleen de zielepieten die de orders uitvoeren, maar ook de bekende schurken die hun gestolen geld in Berlijn, Londen en Parijs hebben ondergebracht.
TD: Maar sommige Europese functionarissen hebben u toch zeker geraadpleegd over degenen die gestraft moeten worden. Heeft u geholpen een lijst met personen op te stellen die door sancties getroffen zullen worden?
AN: Nee, ik hoef niet wéér een lijst te maken. Je kunt vrijelijk putten uit de onderzoeken van onze Anti-Corruption Foundation, waarvan de meeste zich juist hiermee bezighouden: hoe sommige mensen, die beweren patriotten te zijn, enorme bedragen stelen en voor zichzelf luxe-vastgoed kopen in Manhattan of Mayfair. Mijn lijst is mijn YouTube-blog. Iedereen kan daar naar kijken, de namen noteren en ze op welke anti-corruptielijst dan ook zetten.
Feitelijk communiceer ik niet met functionarissen hier in Berlijn of elders in Europa. De enige mensen met wie ik praat zijn artsen. Ik denk niet dat Europa en haar functionarissen mijn hulp nodig hebben. Zij leggen die sancties dus niet op vanwege mij, maar omdat het gebruik van chemische wapens een schending is van internationale wetten en verdragen. Dat is de reden dat het formele onderzoek en de uitspraken over het gebruik van Novisjok in mijn geval niet door Europese landen zijn gedaan, maar door de Organisatie voor het Verbod op Chemische Wapens, die Rusland heeft geholpen in het leven te roepen.
Of het Navalny is of wie dan ook, de straf voor het gebruik van zoʼn wapen moet altijd dezelfde zijn. De sancties van de EU houden geen verband met mijn persoon, maar met het feit dat er een actief programma in Rusland is voor de ontwikkeling en het gebruik van chemische wapens om politieke tegenstanders te elimineren.
De cover-up
TD: Toen u in het ziekenhuis lag, waren er berichten in de media dat functionarissen van het Russische consulaat toegang tot u wilden verkrijgen. Heeft u ze uiteindelijk ontmoet?
AN: Dat was een gekke situatie. Voorzover ik het begrijp, eisten ze toegang tot mij toen ik waarschijnlijk nog in coma lag of net uit mijn coma begon te ontwaken. Het was een bizarre discussie. Ze hadden net zo goed kunnen proberen tegen een steen in het bos te praten! ʻWij eisen toegang tot Navalny!ʼ aldus het consulaat. De internationale voorschriften over consulaire hulp vergen dat consulaire hulp wordt toegestaan aan mensen die dat nodig hebben. Ik heb dat niet nodig; ik heb slechts behoefte aan één ding: dat Rusland een ordentelijk onderzoek instelt naar de poging om mij te vermoorden.
Subscribe to PS Digital
Access every new PS commentary, our entire On Point suite of subscriber-exclusive content – including Longer Reads, Insider Interviews, Big Picture/Big Question, and Say More – and the full PS archive.
Als er niet zoʼn strafrechtelijk onderzoek komt, omdat het officiële standpunt op alle niveaus luidt dat er geen sprake was van een moordpoging, wil ik de kleren hebben die ik droeg toen ik vergiftigd werd. Er is alle reden toe om te veronderstellen dat de Novisjok is aangebracht op mijn kleren, die zijn achtergebleven in het ziekenhuis in Omsk. Ik zou ook graag mijn eigen medische gegevens kunnen inzien. En ik zou graag de video-opnamen krijgen die door functionarissen van het ministerie van Binnenlandse Zaken in beslag zijn genomen in het hotel in Tomsk, waar de vergiftiging waarschijnlijk plaatsvond. We weten niet waar die opnamen nu zijn. Als er geen strafzaak komt, waar zijn die videoʼs dan? Ik wil kunnen zien wie mijn hotelkamer is binnenkomen.
Wat het Russische ministerie van Buitenlandse Zaken momenteel doet is slechts een afleidingsmanoeuvre. Om een of andere reden eisen ze bewijsmateriaal van Duitsland. Waarom? Rusland heeft mijn kleren, die onderzocht moeten worden. Rusland heeft mijn bloed, dat getest moet worden. Het ziekenhuis in Omsk is waar mijn medische gegevens en alles wat nodig is voor een ordentelijk onderzoek gevonden kan worden. Maar om de een of andere reden zien we dat niet. In plaats daarvan zien we een soort schermutseling tussen Rusland en Duitsland.
TD: Denkt u dat er een of ander onderzoek zal komen?
AN: Ik ging ervan uit dat ze op zʼn minst zouden veinzen een onderzoek in te stellen. Maar tot nu toe is er zelfs nog geen nep-onderzoek geweest. Voor mij is dat een verdere bevestiging dat de Russische president Vladimir Poetin achter de opdracht zat. Anders zouden we wel iets hebben gezien dat leek op het onderzoek naar de moord op Boris Nemtsov.
In dat geval werd de opdrachtgever niet in hechtenis genomen, en ook niet bij naam genoemd. Slechts degenen die de trekker hadden overgehaald werden gearresteerd. Maar er was tenminste een onderzoek. In mijn geval is er sprake van complete onverschilligheid. Volgens de Franse pers heeft Poetin, in gesprekken met de leiders van andere landen, het gebruik van chemische wapens ontkend, en vervolgens geclaimd dat ik mezelf heb vergiftigd.
De vingerafdruk van Poetin
TD: Inderdaad, Le Monde heeft een artikel gepubliceerd waarin het gesprek van Poetin met de Franse president Emmanuel Macron werd aangehaald. Daarin zei Poetin zoiets als ʻNavalny is een herrieschopper op het internet, Novisjok kan naar Letland worden herleid, en het is goed mogelijk dat Navalny zichzelf heeft vergitigd.ʼ Wat dacht u toen u dat las?
AN: Ik dacht dat ik gelijk had toen ik veronderstelde dat het in opdracht van Poetin was gebeurd. Door de manier waarop hij alles ontkent maakt hij zichzelf verdacht. Ik twijfel er niet aan dat de Fransen dit hebben laten uitlekken naar de pers, omdat ze zo verontwaardigd waren door de flagrante leugens. Denk eens na over wat Poetin zei: ʻNavalny doet vaak net alsof …ʼ Dit soort leugenachtigheid is niet bedoeld om andere mensen uit de wind te houden. Hij liegt om zichzelf te beschermen en te rechtvaardigen.ʼ
Met andere woorden: dit was niet een of ander ʻongeleid projectiel.ʼ Dit was niet een of andere maffe generaal die een groep mysterieuze moordenaars opdracht heeft gegeven om iemand uit de weg te ruimen. Het was Poetins persoonlijke project en het is mislukt. Hij probeert zichzelf nu in te dekken, onder meer door deze volledig monsterlijke leugen. De dader is gepakt met een pistool dat op mijn achterhofd was gericht, en nadat hij zijn doel had gemist, zei hij: ʻIk was het niet, Het was een zelfmoordpoging.ʼ
TD: U beschikt over een van de beste onderzoeksteams in Rusland. Als er geen officieel onderzoek plaatsvindt in de Russische Federatie, gaat de Anti-Corruption Foundation dan zelf een onderzoek uitvoeren?
AN: Ik zou graag willen weten wie dit op zijn geweten heeft. Wij beschikken inderdaad over het beste onderzoeksteam in Rusland, en ik kan zonder valse bescheidenheid zeggen dat het waarschijnlijk een van de beste ter wereld is. Maar om eerlijk te zijn: onze mogelijkheden zijn beperkt nu de bewakingsvideoʼs uit het hotel verdwenen zijn. We kunnen ze niet met geweld terughalen bij de FSB (de federale veiligheidsdienst). Alles is geconfiskeerd en naar de FSB gestuurd.
De zaak had heel makkelijk opgelost kunnen worden. Het videomateriaal had alles duidelijk kunnen maken. Maar we kunnen niet bij het bewijsmateriaal. De overgrote meerderheid van onze onderzoeken komt tot stand met behulp van publiek beschikbare informatie. We werken met open bronnen en analyseren die eenvoudigweg heel erg goed. In mijn geval zou je de surveillance-gegevens moeten kunnen inzien, want ik werd al langer gevolgd. Van wat ik begrijp, was er een merkwaardig gedetailleerd verslag van mijn bewegingen voordat ik Tomsk verliet, klaarblijkelijk opgesteld door een afdeling van de FSB die verantwoordelijk is voor het in de gaten houden van mij. Ik werd voortdurend geobserveerd, het hele hotel zat van onder tot boven vol videocameraʼs. Dit is het belangrijkste bewijsmateriaal, maar alles is in beslag genomen.
We proberen er natuurlijk achter te komen wat er is gebeurd, maar we zijn niet naïef. Er zal geen sensationele ontdekking plaatsvinden. We zullen niet in staat zijn binnenkort fotoʼs te publiceren van de mensen die deze misdaad hebben begaan. Dat is hoe de macht werkt. We hebben het over vertegenwoordigers van de speciale diensten. Die hele machinerie is nu bezig het bewijsmateriaal te verbergen en te vernietigen. Dat is de reden dat er geen videoʼs en geen kleren zijn, helemaal niets.
Weer aan het werk
TD: De afgelopen jaren is u heel vaak de vraag gesteld of u bang bent om vermoord te worden. Nu hebben ze dat echt geprobeerd. Wat is uw gevoel? Wilt u wraak nemen?
AN: Nou ja, ik lijk nog in leven te zijn, en vreemd genoeg voel ik geen bitterheid. Het in het gezicht staren van de dood is een dankbare ervaring. Natuurlijk heb ik sterke gevoelens jegens de mensen die dit op hun geweten hebben. Maar ik betrap mezelf er niet op dat ik denk dat ik ze met mijn eigen handen zou willen wurgen. Ik verlang naar gerechtigheid voor mijzelf en voor iedereen om me heen, maar dat is omdat het onmogelijk is om een land normaal te vinden als zoʼn flagrante moordpoging niet eens wordt onderzocht.
Laten we eerlijk zijn, ik ben min of meer beroemd. Mensen willen mij interviewen. Maar wat zou er zijn gebeurd als ik een doorsnee-activist was geweest die in verzet was gekomen tegen een lokale oligarch of een gouverneur in een of andere Russische regio? Wat zou er zijn gebeurd als ik een mensenrechtenactivist was, ergens in de Kaukasus? Als een met veel publiciteit omgeven misdaad, met een min of meer beroemd slachtoffer al geen consequenties heeft, wat kunnen díe mensen dan verwachten? Als zelfs ik er al niet in slaag om gerechtigheid te verkrijgen, of op zʼn minst een onderzoek, dan kan geen enkele Russische burger ook maar ergens op rekenen. Dat is de reden dat ik gerechtigheid eis! En wat het nemen van wraak betreft, een dergelijk verlangen heb ik niet.
TD: Gaat u nu uw strategie en die van de Anti-Corruption Foundation veranderen? Het is duidelijk dat de inzet is verhoogd. Tot 20 augustus, de dag waarop u werd vergiftigd, voerde u doorlopend onderzoeken uit, volgde u een strategie van ʻslim stemmenʼ (het aanmoedigen van mensen om altijd op de kandidaat te stemmen die in het strijdperk treedt tegen de regeringspartij Verenigd Rusland), en hield u bijeenkomsten. Hoe gaat u, nu de situatie is veranderd, uw activiteiten bijstellen?
AN: De inzet is verhoogd in de zin dat we het regime in verval zien raken. We hadden al begrepen dat we te maken hebben met schurken die geobsedeerd zijn door macht en geld, en die zich klaarblijkelijk door niets laten tegenhouden. Maar we begrijpen nu meer dan ooit dat het instrumentarium ook politieke moorden en intimidatie via buitengewoon gevaarlijke methoden omvat. Chemische wapens zijn immers chemische wapens. De enige overgebleven vraag is hoe breed ze dergelijke methoden willen inzetten.
De inzet is in die zin inderdaad verhoogd. Maar net als eerder blijft de basisstrategie dezelfde. We moeten een beroep doen op het volk. We moeten het recht opeisen om als kandidaten vrijelijk aan verkiezingen deel te kunnen nemen. We zullen bijeenkomsten blijven organiseren. Wat is gebeurd is uiteraard zeer relevant, niet in de laatste plaats voor mij persoonlijk. Maar in het algemeen denk ik niet dat onze aanpak of onze activiteiten dramatisch zullen veranderen.
Niettemin moet ik erkennen dat ik nu al meer dan een maand niet meer in Rusland ben. Ik verblijf in het buitenland, en ik betrap mezelf er voortdurend op dat ik voel hoe je in zoʼn positie het contact kunt kwijtraken met wat er gaande is. Daarom wil ik zolang ik in Berlijn ben geen strategie ontwerpen voor de oppositie tegen het Russische regime. Ik wil me niet bezighouden met émigré-activiteiten. Mijn huidige prioriteiten zijn mijn herstel en mijn terugkeer naar Rusland.
Dan zal ik weer aan het werk gaan met mijn collegaʼs van de Foundation in alle regionale afdelingen. We zullen ons aanpassen aan de zich ontwikkelende omstandigheden en aan de nieuwe politieke situatie, als er bijvoorbeeld vervroegde presidentsverkiezingen worden aangekondigd. We zullen de strategie naar behoefte aanpassen. We hebben altijd geprobeerd van onze flexibiliteit onze kracht te maken. Het Kremlin verandert, en wij veranderen. Hoe wij precies zullen veranderen is moeilijk te zeggen, omdat ik eerst moet terugkeren.
TD: Zou u, op grond van wat u in Rusland ziet, uw benadering van uw persoonlijke veiligheid veranderen? Overweegt u de mogelijkheid dat uw gezin in het buitenland zal moeten blijven?
AN: Dat is een vraag voor mijn gezinsleden, waaronder mijn vrouw. Maar nee, dat wordt niet overwogen. Julia steunt mijn werk en we zullen zeker terugkeren.
Het is onmogelijk om in termen van veiligheid met de staat te wedijveren. Ik ben een realist. Ik begrijp dat zelfs als ik me omring met dertig lijfwachten, die lijfwachten morgen in hechtenis kunnen worden genomen wegens deelname aan een ongeautoriseerde mars waarop ze mij vergezellen. Daarna kunnen de autoriteiten mij vastzetten en zeven flessen Novisjok over mijn hoofd gieten.
Ik probeer me zo redelijk en verantwoordelijk mogelijk te gedragen, maar ik besef dat het eenvoudigweg onmogelijk is met de hele staatsmachinerie te wedijveren. Mijn houding is waarschijnlijk nog fatalistischer geworden dan voorheen. Ik doe gewoon wat ik denk dat juist is. Ik vraag mensen om hun steun. Ik probeer me zo behoedzaam mogelijk te gedragen, maar dat mag mijn voornaamste activiteiten niet in de weg zitten.
TD: Heeft u al nagedacht over uw terugkeer? De verwachtingen lopen nogal uiteen. Sommigen denken dat u een grote bijeenkomst zult houden. Anderen vragen zich af of u Rusland wel zal worden binnengelaten.
AN: Hoe zouden ze mijn terugkeer kunnen beletten? Ik ben een Russisch staatsburger. Ik heb een Russisch paspoort. Ze kunnen mij niet tegenhouden. De eerlijkheid gebiedt te zeggen dat ik nu al zie dat de autoriteiten erop uit zijn mijn terugkeer te verhinderen, vooral door mij te dreigen met een of andere strafzaak. Maar ik ben de fase in mijn leven allang voorbij dat dreigingen met strafzaken me iets konden schelen. Ik was daar voorheen al niet bang voor, en nu nog minder.
Maar als het gaat om de vraag hoe ik me mijn terugkeer voorstel moet ik zeggen dat ik daar niet over nadenk. Ik maak zeker geen plannen voor een of ander scenario. Moet ik net als Aleksandr Solzjenitsyn naar Vladivostok in het Verre Oosten gaan en dan per trein door Rusland reizen om me bij iedere halteplaats door bewonderende fans te laten toejuichen? Ik zou ieder onnodig pathos graag willen vermijden. Er mogen zich dan een paar dramatische gebeurtenissen in mijn leven hebben voorgedaan, uiteindelijk ben ik gewoon een Russisch politicus die nu tijdelijk in Berlijn verblijft voor een medische behandeling. Ik zal herstellen, alles zal weer in orde komen met me, en ik zal naar Rusland terugvliegen in de economy class. Ik zal een taxi nemen, naar huis gaan en de volgende ochtend weer naar mijn werk gaan – dat is alles.
Oorlog tegen het volk
TD: Er is een hoop gebeurd tijdens uw afwezigheid. Een van de ergste gebeurtenissen tot nu toe was de zelfverbranding van de journaliste Irina Slavina in Nizjni Novgorod. Heeft u daarover gelezen?
AN: Natuurlijk. Het is een volkomen monsterlijk verhaal. Ik kan niet met zekerheid zeggen of ons hoofdkwartier contact heeft gehad met Slavina. Zij kwam naar een paar persconferenties toen ik in Nizjni Novgorod was, en er zijn fotoʼs van ons beiden. Toen ik erover hoorde, heb ik onmiddellijk iets online gepost over dit verhaal, over het feit dat ze tot zelfmoord werd gedreven. Dat was het resultaat van een persoonlijke vernietigingscampagne van de autoriteiten. Ze namen een journalist op de korrel die niets verkeerds had gedaan. Ze werd voortdurend beboet (waarvoor we haar helpen geholpen door wat geld bijeen te brengen); ze werd van haar bestaansmiddelen beroofd; ze werd gestraft omdat ze haar werk deed.
U moet beseffen hoe wanhopig mensen kunnen zijn als hun enige bron van inkomsten van ze wordt afgenomen. Naast de verpletterende boetes voedde Slavina twee kinderen op en werd ze bedreigd door mensen die nog nooit iets goeds hebben gedaan in hun leven. Ze vielen haar huis binnen en confiskeerden de telefoons.
Wat zeg je in dergelijke omstandigheden tegen je kinderen? Je kunt geen nieuwe telefoon voor ze kopen, want je hebt geen geld en moet nog heel veel boetes betalen. De autoriteiten hebben duidelijk alles gedaan om haar tot wanhoop te drijven. Het is niet alleen maar een tragedie, maar ook een misdaad. Specifieke mensen moeten ter verantwoording worden geroepen. Dat is hoe ik erover denk.
Dit interview is tot stand gekomen in samenwerking met Dozhd TV.
Vertaling: Menno Grootveld
Subscribe to PS Digital
Access every new PS commentary, our entire On Point suite of subscriber-exclusive content – including Longer Reads, Insider Interviews, Big Picture/Big Question, and Say More – and the full PS archive.
